Jednostki miary, długości czy wagi każdemu są bardzo dobrze znane. I choć nie jest filozofią podanie podstawowej wartości, to już przedstawienie jej za pomocą innej niż ta, którą pokazuje nam konkretny wskaźnik, może okazać się nie lada kłopotem. Szczególnym wyzwanie okazuje się korzystanie ze średniowiecznych nazw jednostek. Mendle, tuzin, kopa – ile to? Sprawdźmy!
Tuzin, kopa i mendel to jednostki określające ilość sztuk. Mimo, że powstały wiele lat temu, nadal można je spotkać w dzisiejszych czasach. Tuzin wywodzi się najprawdopodobniej z aramejskiego systemu liczbowego pochodzącego z Mezopotamii. Kopa w Polsce pojawiła się w XII wieku. Od tej nazwy pochodzi powiedzenie „kopę lat”. Natomiast na Litwie i w Rosji „kopą” nazywano zgromadzenie gminne. Natomiast nie ma informacji na temat tego, skąd wzięła się nazwa mendel. Wiadomo jedynie, że w Polsce używanie tego określenia rozpoczęto w XIV wieku.
Tuzin, co o nim wiemy? Ile to tuzin?
Tuzin to określenie ilości czegoś. Określenie to stosowane jest już od średniowiecza. Słowo pochodzi od łacińskiego duodecim (liczebnik dwanaście). Najczęściej spotykano się z tą nazwą podczas handlu, sprzedając np. jajka. Tuzin to nic innego jak dzisiejsza liczba dwanaście. Wielokrotności tuzina mają też swoje specjalne nazwy. Przykładowo dwanaście tuzinów (144, bo 12*12) to gros. Tuzin należy do dwunastkowego systemu liczbowego.
Co wiemy o kopie. Ile to kopa?
Kopa podobnie do tuzina była używana podczas w trakcie handlowania przez średniowiecznych sprzedawców i kupców. Jednakże częściej używana była do liczenia zbiorów rolnych tzw. snopów. Gdy podczas liczenia zbiorów okazało się, że jest 50 sztuk, nadawano wtedy stopą piętna. Natomiast jeśli zbiorów było 64-100 mówiono o kopie chłopskiej.
Kopa odpowiada dzisiejszej liczbie 60. Czyli jest równowartością 5 tuzinów. Mendel najczęściej stosowano podczas liczenia produktów rolnych, np. jajek, czy kanek z mlekiem. Kiedyś mendel natomiast dziś liczba piętnaście. W takim rozrachunku widać, że mendel to 1/4 kopy. W niektórych krajach, w tym w Polsce przyjęto, że mendel jest liczbą 16.
Co łączy tuzin, kopę i mendla?
Oprócz tego, że są to jednostki średniowieczne, to można zauważyć, że używając wielokrotności lub ułamka jednej z nich, można przedstawić drugą. Wszystkie te nazwy używane były podczas liczenia dobytku rolnego, w tym siana czy produktów odzwierzęcych.
Staropolskie jednostki rachuby:
- para – 2 sztuki,
- tuzin – 12 sztuk,
- mendel – 15, polski – 16,
- kopa – 60,
- sztyga – 20,
- izba – 40,
- wielka setka (dziesięć tuzinów) – 120,
- gros (tuzin tuzinów) – 144,
- wielki tysiąc (dziesięć grosów) – 1440,
- wielki gros (tuzin grosów) – 1728.
Gdzie dziś spotkamy średniowieczne jednostki rachuby?
- Na pewno w książkach opisujących właśnie okres średniowiecza.
- W średniowiecznych zapiskach osobistych, o ile ktoś ma do takowych dostęp, np. dawne pamiątki rodzinne.
- W bardzo starych przepisach kulinarnych.
- Rzadko, ale czasami spotyka się te liczby na targach spożywczych.
- Niektóre z nich używane są na wsiach, po prostu przekazywane były z pokolenia na pokolenie.
Dwunastkowy system liczbowy
Jest to bardzo skomplikowany system liczbowy, którego podstawą jest tuzin, czyli liczba dwanaście. Liczby zapisywano za pomocą ciągu cyfr, z których każda jest mnożnikiem kolejnej potęgi liczby 12. System ten wykorzystywano również do liczenia pieniędzy, długości, a nawet czasu.
Średniowieczne wyznaczanie ilości sztuk wprowadzono by ułatwić przede wszystkim handlowcom i rolnikom, żyjących w tamtych czasach. Do Polski wprowadzono je, by ułatwić Polakom handel z innymi krajami, gdzie te określenia były już znane. Z opisywanych w tym tekście dawnych liczb najczęściej można gdzieś zasłyszeć tuzin lub mendel. Z reguły a takie stwierdzenie można trafić podczas zakupów na targach, które obecnie są coraz rzadszym zjawiskiem. Z biegiem lat tuzin, kopę i mendla zaczęły wypierać inne liczby, a o tych coraz częściej zapominano. Jednak jak widać, w historii nic nie ginie, a dzięki temu dziś można poznać, choć zalążek tamtych czasów i poznać trudy życia naszych przodków.
