Śmierć najbliższych osób zawsze jest trudnym przeżyciem, szczególnie gdy przychodzi niespodziewanie. Wiąże się z tym jednak równocześnie wiele formalności koniecznych do załatwienia. Wśród nich jest także podział majątku. Kwestia ta budzi zazwyczaj wiele emocji, nie zawsze pozytywnych. Nerwowa atmosfera szczególnie występuje, gdy z różnorodnych przyczyn zostaliśmy pominięci w testamencie. Z tego też powodu została stworzona instytucja zachowku.
Warto zatem zadać sobie pytania: kto może ubiegać się o zachowek? Jak obliczyć wysokość zachowku? Czy zachowek ulega przedawnieniu? Zachowek po rodzicach do ilu lat? Artykuł ten daje na nie odpowiedź!
Podstawowe informacje o prawie spadkowym. Zachowek – ile lat od śmierci?
Prawo spadkowe jest jednym z działów kodeksu cywilnego. Celem tej ustawy jest regulowanie spraw pomiędzy osobami fizycznymi i/lub prawnymi. Można wyróżnić w nim wiele dziedzin, które obejmuje. Zalicza się do nich m.in. prawo zobowiązań, rzeczowe, osobowe, czy właśnie spadkowe. To właśnie to ostatnie określa zasady przejścia praw i obowiązków majątkowych po śmierci osoby będącej ich podmiotem. W jego ramach wyróżnia się kilka rodzajów instytucji:
- Dziedziczenie: ustawowe i testamentowe;
- Dział spadku: umowny dział spadku i sądowy dział spadku;
- Zachowek;
- Inne jak np. zapis bankowy, zapis windykacyjny, akt poświadczenia dziedziczenia, stwierdzenie nabycia spadku czy zasady odpowiedzialności za długi spadkowe.
Poniższy artykuł dotyczy jednak jedynie zachowku. Można go określić jako rekompensatę czy ubieganie się o faktycznie przysługujące nam prawa. Tematyka ta została szczegółowo omówiona w dalszej części.
Instytucja zachowku – co warto wiedzieć? Zachowek po rodzicach do ilu lat?
Zachowek, tak jak zostało to już wskazane powyżej stanowi niejako rekompensatę. Jego zadaniem jest ochrona interesów majątkowych osób, które są najbliższe spadkodawcy. Uregulowane zostało to w art. 991§ kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału(zachowek)”.
Zgodnie z przedstawionymi informacjami śmiało, można stwierdzić, że zachowek należy się konkretnie wyodrębnionej grupie osób. Nazywa się to także katalogiem zamkniętym. To właśnie te osoby, mają możliwość ubiegania się o zapłatę określonej kwoty pieniężnej. Ustalana jest ona na podstawie wyceny majątku zmarłego. Brane pod uwagę są nie tylko pozostawione oszczędności, ale również majątek ruchomy, jak i nieruchomości. To właśnie te osoby dziedziczyłyby w momencie, gdy nie byłby sporządzony testament.
Powyższe uregulowane zostało w art.991§2 KC, który mówi, iż „jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.
Praktyka pokazuje, że najczęściej o zachowek muszą ubiegać się dzieci, które zostały pominięte w testamencie. Na krok taki decydują się rodzice, którzy w swoich ostatnich dniach nie mogli liczyć na wsparcie tych najbliższych. Nie mniej jednak mają oni prawo do ubiegania się o majątek, który „powinien” zostać w rodzinie.
Komu należy się zachowek?
Treść testamentu może być czasami dla rodziny nie lada zaskoczeniem. Szczególnie gdy nie została w nim uwzględniona najbliższa rodzina. Na taki krok decydują się głównie osoby, które czują jakiś żal lub uważają, że są one niegodne otrzymania ich majątku. Zgodnie jednak z przepisami prawa można ubiegać się o zadośćuczynienie w związku z przekazaniem rodzinnego majątku osobie spoza kręgu najbliższych lub tylko jednej, wybranej. Wówczas można starać się o zachowek, który nie przysługuje, tylko w ściśle określonych przepisami prawa przypadkach. Wskazane zostały one w dalszej części artykułu. Nie mniej jednak należy wskazać, że katalog osób mogących skorzystać z takiej opcji jest zamknięty. A to oznacza, że mają do niego prawo jedynie wybrane osoby, wśród których wymienia się:
- Dzieciom;
- Wnukom;
- Małżonkowi;
- Rodzicom spadkodawcy.
Powyższe wskazania mają swoje potwierdzenie w art. 991§1 KC „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się (…), który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
Na podstawie powyższego śmiało można stwierdzić, iż instytucja zachowku została stworzona po to, aby interesy rodzinne były chronione. Z różnorodnych przyczyn możemy zostać pominięci w testamencie. Jednak to więzy rodzinne powinny być na pierwszym miejscu. Jeżeli jednak dana osoba jest faktycznie niegodna dziedziczenia, to można oczywiście dokonać wydziedziczenia. Jednak musi być ku temu ważny powód. To co zatem należy zrobić, aby określone osoby, które byłyby uprawnione do dziedziczenia ustawowego, nie miały prawa do omawianego zachowku wskazane zostało w kolejnym punkcie.
Kto nie ma możliwości ubiegania się o zachowek?
Zachowek jest instytucją, która przysługuje ściśle określonej grupie osób. Kto dokładnie może się o niego ubiegać, wskazane jest przepisami prawa. Przewidziano jednak również sytuacje, które wykluczają możliwość jego otrzymania. Wśród nich można wskazać przede wszystkim na wydziedziczenie lub bycie niegodnym dziedziczenia. Aby miało to faktyczny skutek prawny, należy spełnić dwa kryteria:
- Konkretnie wskazać osobę, osoby wydziedziczone, tak aby nie było żadnych wątpliwości, kogo to dotyczy;
- Wskazanie powodu wydziedziczenia. Jeżeli koniecznie zależy nam, aby nasz majątek po śmierci nie trafił w ręce konkretnych osób, ważne jest również wskazanie powodu naszej decyzji.
Kodeks cywilny dokładnie określa, jakie musiały wystąpić powody, aby możliwe było omawiane wydziedziczenie. Wśród nich można wyróżnić m.in. postępowanie niezgodne z zasadami współżycia społecznego, a w tym np. zażywanie narkotyków czy znęcanie się nad osobami bliskimi.
Jako podstawowe warunki wymienia się te dwa wyżej wskazane. Aby jednak mieć 100% pewność, że wskazane wydziedziczone osoby, nie będą miały prawa nawet do instytucji zachowku należy również spełnić trzeci, ale już nieformalny warunek. Jest nim brak wybaczenia do dziecka, wnuka itp. przez spadkodawcę.
W jakich sytuacjach jeszcze nie można ubiegać się o zachowek?
Niemożność ubiegania się o zachowek występuje również w przypadku odrzucenia spadku lub zrzeczenia się dziedziczenia. Wbrew powszechnej opinii do zrzeczenia się spadku może dojść jeszcze przed śmiercią spadkodawcy. Możliwość taka wynika z art. 1048 KC, zgodnie z którym „Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”. Należy jednak zauważyć, że jeżeli my zdecydujemy się na zawarcie takiej umowy, nasze dzieci wnuki itd. również tracą prawo do spadku.
Wśród grupy osób, które nie mają prawa do ubiegania się o zadośćuczynienie w związku z pominięciem w testamencie są małżonkowie spadkodawcy, co do których wystąpił on o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy. Jednocześnie żądanie to było uzasadnione. Jest to sytuacja dość specyficzna, jednak również i takie się zdarzają. Dlatego zostało to uregulowane przepisami.
Można wyróżnić jeszcze jedną sytuację, kiedy osoba, która znajduje się w kręgu osób mogących ubiegać się o zachowek, otrzymała za życia od zmarłego darowizny, na wartość co najmniej równą wysokości należnego zachowku.
Tak więc zgodnie z przedstawionymi powyżej informacjami, można stwierdzić, że mimo iż przyjmuje się, że majątek powinien zostać w rodzinie, to jednak spadkodawca ma możliwość wyłączenia praw do niego określonym osobom. Najwięcej takich przypadków występuje, gdy dzieci nie interesują się swoimi rodzicami, nie pomagają im na starość, nie interesują się nimi, ale liczą na otrzymanie spadku. Jeżeli więc spadkodawca nie chce, aby w razie jego śmierci cokolwiek oni odziedziczyli ma prawo do ich wykluczenia z tego podziału.
Koniecznie należy jednak to załatwić zgodnie z przepisami prawa, tak aby nie mogli oni ubiegać się nawet o zachowek. Ponadto bardzo ważne jest dopełnienie formalności w formie aktu notarialnego.
Jak obliczyć wartość zachowku? Zachowek ile lat od śmierci?
Jeżeli zaliczamy się do kręgu osób, które mogą ubiegać się o zachowek, warto oszacować, na jaką kwotę możemy liczyć. Bardzo często zadajemy więc sobie pytanie, jak obliczyć zachowek?
Aby oszacować faktyczną wartość należy wziąć pod uwagę wiele elementów. Przepisy prawa regulują tę kwestię w art. 992 KC, zgodnie z którym „przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawą do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni”.
Jednak ustalenie wysokości zachowku odbywa się zgodnie z art. 993 KC mówiącym, iż ” i przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosowanie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę”.
Kolejne punkty tej ustawy szczegółowo omawiają tę kwestię, podkreślając m.in. iż darowizny, które były dokonane ponad 10 lat od otwarcia spadku również nie są brane pod uwagę przy obliczaniu zachowku.
Zatem ile wynosi zachowek? Jeżeli sami lub przy pomocy specjalisty określimy faktyczną wartość majątku, kwota jaka będzie nam się należeć stanowi połowę tej wartości, a więc połowę wartości spadku, który należałby nam się przy dziedziczeniu ustawowym.
Kto musi zapłacić zachowek?
Prawo spadkowe jest dziedziną, która dokładnie opisana została w kodeksie cywilnym. Ustawa ta więc reguluje wszystkie kwestie z tym związane, również w odniesieniu do instytucji zachowku.
Jeżeli więc zgodnie z podanymi wcześniej informacjami przysługuje nam zachowek po rodzicach kto zobowiązany jest do jego zapłaty?
Ustalona jest tutaj pewna hierarchia, zgodnie z którą w pierwszej kolejności do jego wypłaty zobowiązani są spadkobiercy (zarówno Ci testamentowi, jak i ustawowi). Może jednak zdarzyć się sytuacja, że nie dysponuje on taką kwotą. Wówczas istnieje możliwość zwrócenia się z roszczeniem do zapisobiorcy windykacyjnego lub obdarowanego. A gdy i w tej sytuacji uprawniony do zachowku nie otrzyma określonej kwoty, jest jeszcze trzecia opcja. Zgodnie z nią może się on zwrócić o wypłatę zachowku do osób, które otrzymały od spadkobiercy darowiznę.
Zgodnie z tym śmiało można stwierdzić, iż jest wiele opcji, dzięki którym uprawniony do zachowku może dochodzić wypłaty określonej sumy. W praktyce jednak oznacza to, iż jeżeli nie uda nam się uzyskać tej kwoty od osoby, która powinna odpowiadać w pierwszej kolejności, czas oczekiwania na wypłatę znacząco się wydłuży. Związane jest to z wieloma formalnościami, które konieczne są do załatwienia, a czas, jaki ma każdy kolejny zobowiązany do wypłaty również nie ułatwia sprawy.
Zachowek a przedawnienie
Kolejną kwestią, którą również warto poruszyć w tym artykule jest przedawnienie. Bardzo ważny jest fakt, iż zachowek po rodzicach ulega przedawnieniu! Wynika to z przepisów prawa i traktowania tej instytucji jako roszczenia majątkowego.
Tak jak i w powyższych przypadkach, tak i tutaj ma to swoje uregulowanie w przepisach kodeksu cywilnego. Mówi o tym art. 1007§1 KC, zgodnie z którym ” roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku (…) przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu”.
Trzeba jednak pamiętać, że bieg przedawnienia może ulec przerwaniu, co ma miejsce w ściśle określonych przypadkach, wskazanych w art. 123 KC. Tak więc, jeżeli dojdzie do opisanych sytuacji, konieczne będzie obliczanie wskazanego terminu od nowa.
Podsumowanie
Zachowek po rodzicach jest jedną z kwestii, które bardzo często praktykowane są przez różnorodnych adwokatów. Pominięcie w testamencie swoich dzieci nie jest już dzisiaj bowiem tak rzadką sytuacją. Treść testamentu, jak już wskazano powyżej jest czasami dużym zaskoczeniem dla najbliższych, dlatego aby zachować przynajmniej część majątku w rodzinie stworzona została instytucja zachowku. Ile wynosi zachowek? To ustalane jest już na podstawie wyceny wartości spadku, zawsze jednak będzie stanowił tego połowę! Zanim jednak podejmiemy kroki prawne w tym kierunku, warto upewnić się, czy aby na pewno spełniamy wszystkie warunki uprawniające nas do wystąpienia z tym roszczeniem!
